Προδημοσίευση: "Μετά τη βαρβαρότητα, Βιωματικός μινιμαλισμός", Νίκος Δόικος (Καστανιώτης)

Μετά την κατάρρευση του Τοξικού Θαύματος στις ΗΠΑ και την αναστάτωση της Ευρωζώνης, τη στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές, καλοκαίρι του 2011, το αμερικανικό χρέος, έτσι όπως πλησιάζει τη συνταγματικώς προκαθορισμένη οροφή των 14,3 τρισεκατομμυρίων δολαρίων, απειλεί να τινάξει την παγκόσμια οικονομία στον αέρα. «Πρόοδος» και όλεθρος βαδίζουν χέρι χέρι. Διαδοχικές καταρρεύσεις- απόδειπνα της αμετροέπειας, πρελούδια βαρβαρότητας. Ευτυχώς για την Ιστορία, τουλάχιστον σε τούτη την πλανητική κοινότητα, ισχύει το ανέφικτο της κοινωνικής αλλοτρίωσης. Κάτι πάντοτε βρίσκεται να απομυθοποιήσει τα ποσοτικά και να πυροδοτήσει τα επόμενα ποιοτικά άλματα. Αλήθεια, πόσο εύκολα μπορούμε να μάθουμε να ζούμε με λιγότερα; Πόσο μπορεί να αισιοδοξεί κανείς πως τα νέα κοινωνικά κινήματα, εκείνα που ξεπροβάλλουν κάπως αμήχανα, θα ασχοληθούν συστηματικά με τις θεσμικές και κυρίως πολιτισμικές προϋποθέσεις μιας στρατηγικής αλλαγής πορείας, προς την κατεύθυνση αυτού που χαρακτηρίζω Βιωματικό Μινιμαλισμό; Πόσο ρεαλιστική μπορεί να θεωρείται η σταδιακή επικράτηση του Μέτρου σε όλες τις εκφάνσεις του κοινωνικού βίου; Ένας εξορθολογισμός των ανθρωποδράσεων που δεν επιβάλλεται από κανέναν, αλλά βιώνεται και εδραιώνεται -μέσα από την κοινωνική του επαλήθευση- ως αξιακό πρόταγμα. Ως συναπόφαση των κοινωνιών του κόσμου να ξεπεράσουν το βαρυτικό πεδίο της βαρβαρότητας και να απολαύσουν, επιτέλους, τη μοναδική ωραιότητα του πλανήτη και τη θαλπωρή μιας ανθρωποκεντρικής κοινωνίας.
Ο Νίκος Δόικος σπούδασε Κοινωνιολογία, Πολιτική Οικονομία και Αρχιτεκτονική, στη Νέα Υόρκη και τη Θεσσαλονίκη, κατά την περίοδο των επικών εξεγέρσεων, μεταξύ 1968 και 1974. Έτσι, ήταν επόμενο η πολιτική του σκέψη να σημαδευτεί ανεξίτηλα από την ενεργό συμμετοχή του στα γεγονότα του Μάη του '68 στο Columbia και, αμέσως μετά, στο αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα της Θεσσαλονίκης.
Δύο ποιοτικές καμπές στην ιστορία των αυθόρμητων κινημάτων, με αποδομητική, κατά τον ίδιο, δυναμική, δυστυχώς αναξιοποίητες, καιροσκοπικώς μυθοποιημένες από τους τότε απόντες και μετέπειτα κυρίαρχους της αμερικανικής και ελλαδικής μεταπολίτευσης, τις οποίες, παρ' όλα αυτά, επιμένει να θεωρεί προάγγελους μετα-αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας. Από τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του '90, με σειρά εκδόσεων και δημοσιεύσεων και με συστηματικές δημόσιες παρεμβάσεις σε θεματικά fora και στον διαδικτυακό διάλογο Αθήνας, Βρυξελλών και Νέας Υόρκης, θέτει επιτακτικά το ζήτημα της συστημικής κρίσης του νεοφιλελευθερισμού και μελετά τις προϋποθέσεις για ριζικές αλλαγές στα παραδοσιακά οικονομικά και πολιτικά μοντέλα. Μελέτες και άρθρα του, επιστημονικού ή ευρύτερου πολιτικού περιεχομένου, έχουν εκδοθεί από εθνικούς και διεθνείς οργανισμούς και έχουν δημοσιευθεί στον ελληνικό και ξένο εβδομαδιαίο και περιοδικό Τύπο.
Προδημοσίευση
Εισαγωγή - Βιωματικός Μινιμαλισμός
(Αποσπάσματα αναρτήθηκαν από την protovuliadialogou στις 10 Οκτωβρίου 2010.)
Τέσσερις περιηγητές, ένας φιλελεύθερος δημοκράτης, ένας σοσιαλδημοκράτης, ένας κομμουνιστής και ένας νεοφιλελεύθερος μονεταριστής, βρέθηκαν κάποτε τυχαία στη μικρή υπόσκαφη σπηλιά ενός γέροντα ασκητή.
Η ώρα περνούσε ευχάριστα μαζί του, παρότι στριμωγμένοι και οι πέντε στο πέτρινο ασκηταριό, μιλούσαν άνετα για ό,τι τους κατέβαινε, ο γέροντας τους τράταρε αγριόμουρα και απαντούσε αργά και ήρεμα στις απορίες τους. Φαινόταν ευτυχής και γαλήνιος στο λιγοστό φως του δειλινού, που τρύπωνε μέσα στη ζεστή αγκαλιά του βράχου.
«Γέροντα, παρότι ζεις στην άγρια ερημιά, εδώ στη μέση του πουθενά, μου φαίνεσαι πιο χαρούμενος από εμάς», του είπε κάποια στιγμή ο νεοφιλελεύθερος. «Ποιο είναι το μυστικό σου;»
Ο ασκητής τον κοίταξε χαμογελώντας και, αφού σκέφτηκε για λίγο, του απάντησε.
«Για να σας πω το μυστικό μου, πρέπει να μου δώσει καθένας σας ό,τι πιο πολύτιμο κουβαλάει μαζί του».
Χωρίς δεύτερη σκέψη, ο νεοφιλελεύθερος του ’δωσε τη χρυσή πιστωτική του κάρτα, ο κομμουνιστής την κομματική του ταυ­τότητα, ο φιλελεύθερος την κάρτα κοινωνικής ασφάλισης και ο σοσιαλδημοκράτης την κάρτα υγείας του.
Εκείνος τις περιεργάστηκε για λίγο και με το ίδιο συγκαταβατικό χαμόγελο ψιθύρισε με νόημα:
«Δεν ξέρω αν είμαι πιο ευτυχισμένος από εσάς, πάντως σίγουρα είμαι πιο τυχερός».
«Τι εννοείς, γέροντα;» πετάχτηκαν κι οι τέσσερις με μια φωνή.
«Μα να, εσείς στριμώξατε τη ζωή σας σε μια τόση δα καρτούλα, ενώ εγώ έχω ολόκληρη σπηλιά δική μου. Γύρω γύρω βότανα, αγριόχορτα και αγριόφρουτα, να ξεγελώ την πείνα μου. Έχω για απόλαυση τη μουσική των πουλιών και μια διαρκή έκθεση ζωγραφικής, να, πέρα εκεί, στον ουρανό και τη θάλασσα. Έχω για συντροφιά φίλους πολλούς, τις σαύρες, τα σκαθάρια, τα βράχια και τα δέντρα, που όταν φυσάει μου λένε τα μυστικά τους».
Μερικές πρωτόλειες σκέψεις περί Βιωματικού Μινιμαλισμού είχα συμπεριλάβει στον Ανάριθμο Δρόμο, το 2009.
Εμπλουτισμένη εκδοχή τους αποτελεί η σημερινή ανάρτηση, στο πλαίσιο του διαδικτυακού διαλόγου της protovuliadialogou, για να συμπληρώσει, ίσως, τις πολύ ενδιαφέρουσες παρεμβάσεις αρκετών φίλων, τις σχετικές με τις επικίνδυνες ανισορροπίες του κυρίαρχου οικονομικού συστήματος.
Έλεγα τότε, μεταξύ άλλων, πως, κατά την επική εποχή της σοσιαλιστικής επαγγελίας, «[...] δεν ήταν αβάσιμη η προβολή του Σοσιαλισμού ως καθεστώτος αφθονίας. Έστω και ως άσκηση πολιτικής θεωρίας, διέθετε ρεαλιστικό υπόβαθρο. Το 1848, οι πλα­νητικοί πόροι αρκούσαν για να χαρίσουν αφθονία αγαθών στους 1,24 δισεκατομμύρια κατοίκους του πλανήτη, με μόνα προαπαιτούμενα τη δίκαιη και ορθολογική κατανομή του πλούτου.
»Βέβαια, όλη αυτή η Κοινωνιολογία της Αφθονίας και της ικανοποίησης υλικών αναγκών, η οποία περιέργως(;) αφορούσε και στους δύο πόλους, φιλελευθερισμό και σοσιαλισμό, βασίστηκε πάνω σε συγκυριακούς συσχετισμούς μεταξύ ανθρωπο­δράσεων και πόρων, συσχετισμούς που, εν τω μεταξύ, ξεπεράστηκαν από τα ίδια τα Συστήματα Ανάπτυξης και, κυρίως, από τους ρυθμούς ανάλωσης των πόρων.
»Σύμφωνα με τα σημερινά πληθυσμιακά δεδομένα των 6,5 δις, με βάση τους δημογραφικούς δείκτες και με δεδομένη τη Βιολογική Επανάσταση, η οποία αναμένεται να επιφέρει σημαντική αύξηση (ενδεχομένως δεκάδων χρόνων) της μέγιστης διάρκειας ζωής, ποιος αλήθεια θα μπορούσε να υποστηρίξει με σοβαρότητα πως οι πόροι θα επαρκούν για τις ανάγκες 15 δισεκατομμυρίων πολιτών του κόσμου το 2040;
»Πιο ανησυχητικοί, βέβαια, και από το ίδιο το πρόβλημα της σπάνεως πόρων είναι οι σχεδιασμοί της υπερεθνικής Ελίτ, αυτή η νέα μυθολογία, όπου παρουσιάζεται περίπου ως προφανές πε­πρωμένο το ζήτημα της φθίνουσας πορείας των γήινων αποθεμάτων και προτείνονται ως εναλλακτικές λύσεις η διατροφική “επανάσταση” των μεταλλαγμένων, τα βιομηχανοποιημένα σκευά­σματα ως διατροφικά υποκατάστατα, η εξάπλωση της χρήσης της πυρηνικής ενέργειας και τέλος η εξωγήινη αποίκιση.
»Αποίκιση όχι απλώς προς άγραν πόρων, μια καθόλα ενδιαφέρουσα περίπτωση, όπως, λόγου χάριν, οι γεωλογικές έρευνες και τα μεταλλευτικά αποθέματα στον Άρη, ή ακόμα η αποστολή Cassini-Huygens στο δορυφόρο του Κρόνου, τον Τιτάνα, στον δεύτερο μεγαλύτερο δορυφόρο του ηλιακού μας συστήματος με­τά τον Γανυμήδη του Δία, εκεί όπου αχανείς λίμνες υδρογονανθράκων, μεθανίου και αιθανίου θα μπορούσαν να καλύψουν τις γήινες ανάγκες σε καύσιμα.
»Όχι. Για την υπερεθνική Ελίτ η αποίκιση διερευνάται ως “τε­λική λύση” για τη διαιώνιση του ανθρώπινου είδους.
»Αυτός ο φαταλισμός καλλιεργείται αποτελεσματικά από τα πανίσχυρα Media του Συστήματος με τη γνωστή επιχειρηματολογία, ότι δηλαδή ενδεχόμενη κάμψη των εντατικών ρυθμών ανάλωσης πόρων και ανακοπή των ρυθμών τής (εχθρικής προς το περιβάλλον) ανάπτυξης ενέχει δήθεν τον κίνδυνο ύφεσης, α­νεργίας και κοινωνικής εξαθλίωσης.
»Όπως πάντα, την ειδική αποστολή αναλαμβάνουν ΜΜΕ, γνω­στά ιδρύματα, ιστοχώροι του Διαδικτύου, επιστημονικές εκ­δόσεις, ο κινηματογράφος, ακόμα και το μυθιστόρημα.
»Ένας ανελέητος οικονομικός και πολιτισμικός μονισμός τρο­φοδοτεί τα δίκτυα ενημέρωσης, καθώς και την αγοραία κουλτούρα, εμπεδώνοντας πρότυπα και αναπαράγοντας μοντέλα συ­μπεριφοράς συμβατά με τις κυρίαρχες νόρμες της Ελίτ: ανάπτυξη για την ανάπτυξη τώρα· περιβάλλον και πόροι αργότερα.
»Τι πρέπει, λοιπόν, να κάνουν οι αντι-διαχειριστικές, οι κοι­νωνιοκεντρικές δυνάμεις; Ποιες πολιτικές συνεπάγεται η αποκατάσταση του Μέτρου στη σχέση ανθρωποδράσεων και περιβάλλοντος;
»Πελώριο εγχείρημα ασφαλώς· απέναντι σε έναν πανίσχυρο αντίπαλο.
»Να επιδιωχθεί μια νέα κοινωνική συνείδηση και συναποδοχή των ανεκτών ορίων στη χρήση της τεχνολογίας, στην ανάλωση πόρων και αγαθών, στη σχέση ανάπτυξης και αειφορίας, στη σχέση με τα βιολογικά και πολιτισμικά αποθέματα.
»Ζητούνται πρωτοπορίες που θα τολμήσουν να μπολιάσουν τον κοινωνικό προβληματισμό, συστηματικά στο χώρο της παιδείας και της έρευνας, με ερεθίσματα όπως η σχέση πραγματικών και τεχνητών αναγκών, οι βιολογικές και πολιτισμικές σε διά­κριση προς τις αμιγώς καταναλωτικές συνήθειες.
»Ζητούνται πρωτοπορίες ικανές να σχεδιάσουν Στρατηγική για μιαν αργή αλλά στοχευμένη συνολική κίνηση προς έναν Βιω­ματικό Μινιμαλισμό. Να διαμορφώσουν συνθήκες δυναμικής ι­σορροπίας μεταξύ ανθρωποδράσεων και πραγματικών βιολογικών αναγκών, όπου παραγωγικές σχέσεις και παραγωγικές δυ­νάμεις αναδιατάσσονται και προσανατολίζονται προς τον ίδιο στρατηγικό στόχο.
»Ο καταστροφολογικός αφορισμός, σύμφωνα με τον οποίο ενδεχόμενη επιβράδυνση των οικονομιών θα οδηγούσε σε ύφεση και εξαθλίωση, στερείται ουσιαστικού ερείσματος. Για δύο λόγους:
»Πρώτον γιατί τα μοντέλα Πράσινης Ανάπτυξης, εναλλακτι­κών κλάδων και καινοτόμων δράσεων, τα οποία για τον Βιωματικό Μινιμαλισμό αποτελούν συστημικά αναπτυξιακά εργαλεία, ενισχύουν σταθερά την απασχόληση και τον όγκο της Πραγματικής Οικονομίας. Λέω πραγματικής θέλοντας να την αντιδιαστείλω από τα μοντέλα της Εικονικής Οικονομίας, των τοξικών χρηματοπιστωτικών προϊόντων και του short-selling.
»Δεύτερον γιατί το νέο Σύστημα ισορροπεί όταν διαφοροποιούμενα ΑΕΠ κατανέμονται, και μάλιστα δικαιότερα, στις πραγ­ματικές, δηλαδή σε λιγότερες, ανάγκες.
»Κοντολογίς, δεν πρόκειται για διακινδύνευση επιβράδυνσης των οικονομιών, αλλά για μια δυναμική στρατηγική και ποιοτική αναδιάταξή τους [...]».
Αυτά συζητούσαμε το φθινόπωρο του 2009, με αφορμή τον Ανάριθμο Δρόμο.
Εν τω μεταξύ, με τις ισχυρές οικονομικές αναταράξεις των ΗΠΑ το 2007-’08 και της Ευρωζώνης το 2010, μεταξύ των άλλων σοβαρών ζητημάτων, έχω την αίσθηση ότι, για πρώτη φορά με τόση ένταση, προβάλλει η διλημματική διάκριση ανάμεσα στις πραγματικές και τις τεχνητές ανάγκες της μικρής πλανητικής μας κοινωνίας. Ανάμεσα σε ένα μοντέλο Βιωματικού Μινιμαλισμού, σε όλα τα επίπεδα της κοινωνικής ζωής, και στο κυρίαρχο σήμερα μοντέλο της καταναλωτικής φρενίτιδας.
Υπό αυτό το πρίσμα, της διλημματικής διάκρισης, ο Βιωματικός Μινιμαλισμός δεν ανασύρεται εδώ απλώς ως ένα ακόμη τακτικό τέχνασμα για την αντιμετώπιση μιας τυχαίας και περιστασιακής πλανητικής Κρίσης.
Αντιθέτως, προτείνεται ως στρατηγική επιλογή διαρκείας απέναντι στην, κατά τη γνώμη μου, συστημική κρίση που ταλα­νίζει και θα ταλανίζει διαρκώς από δω και πέρα την πλανητική κοινωνία, εάν αυτή δεν αποτινάξει το κυρίαρχο σύστημα της α­γοραίας ασυδοσίας, και, κυρίως, προτείνεται ως ποιοτικό άλμα της ίδιας κοινωνίας προς μια καινούργια νοηματοδότηση του συλλογικού βίου.
Σε τούτο το πλαίσιο, έχω την αίσθηση ότι διανοίγονται δύο βασικά μέτωπα ρήξης: ένα αναγκαίο, υπό την έννοια της παρακ­μιακής πλέον εξέλιξης του κυρίαρχου μοντέλου, και ένα ιστορικό, όπου συναποφασίζεται η κατάκτηση των όρων μιας εντελώς διαφορετικής ποιότητας κοινωνικής συμβίωσης.
Το ευρωατλαντικό τσουνάμι του 2008 και 2010 δεν είναι απλώς κάποια διαρθρωτική κρίση μηχανισμών. Νομίζω πως εξελίσσεται πρωτίστως ως κρίση του πολιτισμικού μονισμού, τον οποίο προσπαθούν να συστηματοποιήσουν οι μηχανισμοί της Ελίτ.
Στο καθαρά οικονομικό πεδίο τώρα, θεωρώ εντελώς αβάσιμη την επιχειρηματολογία των μονεταριστών, ότι δηλαδή η δέσμη μέτρων διάσωσης της αμερικανικής οικονομίας, μετά την τραγωδία του 2008, και ο Ευρωπαϊκός Μηχανισμός Σταθερότητας (European Financial Stability Facility) αποτελούν απλώς δείγματα των δυνατοτήτων αυτορρύθμισης της Αγοράς.
Για να περισωθούν, οι νεοφιλελεύθεροι καταρρέοντες κολοσσοί χρειάστηκαν τα «δεκανίκια» του κράτους μέσω γενναίων κρατικοποιήσεων.
Οφείλουν κυριολεκτικά την ύπαρξή τους στις καταθέσεις των ανώνυμων εργαζομένων, μέσω των κεφαλαιακών ενισχύσεων της FED και της ΕCB, οι οποίες επενέβησαν για να αποσοβηθεί η συνολική κατάρρευση του συστήματος.
Τα νεοφιλελεύθερα τρόπαια των χρηματοπιστωτικών και α­σφαλιστικών κολοσσών περισώθηκαν χάρη σε εκείνους τους μη­χανισμούς τους οποίους ο νεοφιλελευθερισμός αποκηρύσσει με­τά βδελυγμίας. Καμιά αγορά δεν αυτορρυθμίστηκε. Αντίθετα, οι αγορές τη γλύτωσαν, την ύστατη ώρα, χάρη στα ξένα κόλλυβα.
Στα μητροπολιτικά κέντρα της ευημερούσας πλευράς του πλανήτη, ξεπρόβαλε, σε όλο της το μεγαλείο, η ανακολουθία με­ταξύ του πραγματικού και του καταναλωτικού πλούτου. Μεταξύ της πραγματικής και της εικονικής ευμάρειας.
Αποκαλύφθηκε η εγγενής αδυναμία των τραπεζών να καλύψουν τις απαιτήσεις. Ξεπρόβαλαν τα άλλοτε γυάλινα και άλλοτε αέρινα και τοξικά πόδια της νεοφιλελεύθερης έπαρσης.
Μέσω των μέτρων κρατικού παρεμβατισμού στις ΗΠΑ και στην Ε.Ε., δεν περισώθηκαν απλώς τα χρηματοπιστωτικά προσχήματα. Πιστοποιήθηκε, με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο, η αδιαμφισβήτητη κατάρρευση του νεοφιλελευθερισμού.
Και είναι τόσο κολοσσιαία η αναντιστοιχία ανάμεσα στον Πραγματικό Πλούτο (ΠΠ) και τον Απαιτητό Πλούτο (ΑΠ) στις κυρίαρχες οικονομίες, ώστε φοβάμαι ότι σε λίγο δεν θα αρκούν πλέον οι ρυθμιστικές παρεμβάσεις και τα κεϋνσιανά σωσίβια.
Όσο θα μεγαλώνει η ψαλίδα μεταξύ της πραγματικής/παραγωγικής οικονομίας και της τοξικής κερδοσκοπίας, ανάμεσα στις πραγματικές δυνατότητες της πλανητικής οικονομίας και στην υπερ-συσσώρευση της απάτης, τόσο θα ενισχύεται η απειλή της πλήρους κατάρρευσης και της βαρβαρότητας.
Άραγε μπορούμε να μάθουμε να ζούμε με λιγότερα; Να ανα­καλύψουμε τις αντοχές μας στην αφαίρεση των περιττών, σε μια λιτότητα που δεν επιβάλλεται για να ενισχύσει τους οικονομικούς δείκτες, αλλά υιοθετείται συνειδητά για να προσδώσει έμ­φαση στις ποιοτικές αναζητήσεις μας;
Άραγε μπορούμε, μέσα από διακοινωνικές συμμαχίες και πρωτοβουλίες, να στοχεύσουμε μια Κοινωνία του Μέτρου, όπου ως Μέτρο θα λογίζεται η «κοινωνική συνείδηση και συναποδοχή των ανεκτών ορίων στη χρήση της τεχνολογίας, στην ανάλωση πόρων και αγαθών, στη σχέση ανάπτυξης και περιβάλλοντος, στη σχέση μας με τα βιολογικά και πολιτισμικά αποθέματα του πλανήτη;»
Στις ενότητες που ακολουθούν, προσπαθώ να σκιαγραφήσω αυτή την Κοινωνιολογία της Αφθονίας και της Υλικής Πληρότητας, όπως τουλάχιστον εκφράζεται στον Δυτικό Πολιτισμό.
Παράλληλα, στέκομαι σε μερικά ενδιαφέροντα, κατά τη γνώ­μη μου, σημεία του σχετικού διαδικτυακού διαλόγου των τελευταίων χρόνων και επιχειρώ να αναπτύξω την προβληματική μου γύρω από τα ζητήματα της Ελίτ, του Πολιτισμικού Μονισμού, των Πόρων, των εσωτερικών αδυναμιών και αντιφάσεων του Συστήματος, και να προσδιορίσω, κατά το δυνατόν, τα Πεδία Ρήξης με την Ελίτ και τα Προβλήματα Μετάβασης προς τη μετα-Ελίτ εποχή της Αυτονομίας· την εποχή μετά τη βαρβαρότητα.

ένα άρθρο των πρωταγωνιστών